Czuła uwaga.
Urszula Czartoryska wobec fotografii
Tender Attention.
Urszula Czartoryska and Photography
MS2 Muzeum Sztuki w Łodzi
ul. Ogrodowa 19, 91-097 Łódź
29.05. - 5.09.2021

Urszula Czartoryska, Warszawa, 27.01.1988. © Marek Grygiel

Fotograﬁa – zjawisko złożone

Zbiór fotografii Muzeum Sztuki w Łodzi swoją wartość i znaczenie zawdzięcza Urszuli Czartoryskiej. Potrafiła ona jak nikt inny nadać mu otwartość na aktualne tendencje ze zrównoważonym spojrzeniem w przeszłość. Jest to jednocześnie kolekcja rejestrująca dynamiczne przemiany jakim podlegała fotografia w ostatnich dekadach. Dlatego zrealizowanie zwartej wystawy z tak bogatej i wszechstronnej kolekcji nie było łatwym zadaniem. Ale, jak się wydaje, kuratorki wystawy Maria Franecka i Marta Szymańska poradziły sobie znakomicie.

Katalog : ISBN 978083-66696-09-9

Podzieliły wystawę na cztery części nawiązując do wątków które szczególnie interesowały Czartoryską jako badaczkę. Tytuły tych części zostały zaczerpnięte z jej tekstów. W rozdziale Fotografia zakwestionowana zaprezentowano eksperymenty i poszukiwania artystów oraz artystek badających napięcie między fotografią i rzeczywistością. Kwestionują oni przezroczystość i obiektywność obrazu fotograficznego. Część Prywatne, superprywatne, antyprywatne opowiada o migracji fotografii ze sfery prywatnej do publicznej. Rozdział Odkształcanie obrazów świata obejmuje prace artystek i artystów wykorzystujących fotografię do opisywania subiektywnych doświadczeń. Ostatni – Punkty styczności ze światem – poświęcony został fotografii dokumentalnej.

Również sam tytuł wystawy został zaczerpnięty z jej tekstu poświęconego fotografom Agencji Magnum i jest zarazem nawiązaniem do projektu Marysi Lewandowskiej „Czułe Muzeum”, który był realizowany w Muzeum Sztuki w 2009 roku.

Wybranie prac na jedną, nawet dość sporą wystawę ze zbioru gromadzonego przez lata nie było łatwe. Zdecydowana większość autorów jest reprezentowana zaledwie jedną pracą, ale taką, która najlepiej mieści się w przypisanej kategorii i jest z reguły najbardziej reprezentatywnym i charakterystycznym obiektem danego twórcy.

Wystawa zawiera zaledwie 150 prac z 3000 dzieł, które stanowią całą kolekcję tworzoną w zasadniczym zarysie przez Czartoryską, z udziałem jej współpracowników: Grzegorzem Musiałem (1977-1984), Lechem Lechowiczem (1980-1996), Krzysztofem Jureckim (1985-2005), Jolanta Ciesielską (1995-2001), Agnieszką Skalską (1996-1997).

Urszula Czartoryska
Przygody Plastyczne Fotografii
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1965

Urszula Czartoryska
Od Pop Artu do Sztuki Konceptualnej
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1974

W tym miejscu warto przytoczyć fragment tekstu kuratorskiego, który trafnie określa postrzeganie fotografii przez Urszulę Czartoryską jako „złożone zjawisko artystyczno – społeczne”. Zwracała uwagę na kontekst, w którym poruszają się twórcy i odbiorca podkreślając, że z innej perspektywy patrzy się na fotografię prezentowaną w amatorskich klubach, a z innej na reportaże drukowane w prasie, odmienna jest percepcja w muzeum i podczas konferencji badawczej. Niemożliwe jest zrozumienie fotografii w oderwaniu od innych dziedzin kultury, np. sztuk wizualnych, filmu czy prasy, a dzisiaj dodać można jeszcze internetu i mediów społecznościowych.

Czartoryską interesowały „pogranicza fotografii”, relacje i stosunek do reklamy, sztuki użytkowej, nauki. Wyraz temu dała już w pierwszej, niejako kanonicznej, jak to się teraz mówi „kultowej” książce „Przygody plastyczne fotografii”, wznowionej po latach przez wydawnictwo Słowo / Obraz Terytorium (pisaliśmy o tym wznowieniu w 2003 roku), czy w pionierskim jak na owe czasy opracowaniu „Od Pop Artu do Sztuki Konceptualnej” z 1973 roku.

Umiała połączyć w tej kolekcji zarówno fotografię historyczną z poszukiwaniami współczesnymi, z eksperymentem. Mając przygotowane studiami historii sztuki podejście do praktyki kuratorskiej czy pracy jako kustosza gromadzenia zbiorów, doskonale wyczuwała pewną dominację obrazu ale i związane z tym niejednoznaczności. Dlatego ważnym elementem jej aktywności była praca krytyka, badacza, historyka, gdzie w publikowanych esejach, recenzjach z pewnym wyprzedzeniem wskazywała na te wszystkie współzależności wzbogacające fotograficzny przekaz.

Tu warto jeszcze raz przytoczyć fragment z towarzyszącego wystawie tekstu: „Czartoryska bardzo wcześnie podkreślała konieczność krytycznego patrzenia na obraz i edukacji wizualnej. Pisała o niebezpieczeństwach, jakie wynikają z przeładowania sfery publicznej zdjęciami, o zacieraniu granic prywatności w fotografii, o obowiązku szanowania granic...”

Te problemy nasiliły się szczególnie w ostatnich latach, gdy do głosu doszła rewolucja cyfrowa, era nieograniczonego dostępu do internetu i mediów społecznościowych.

Na ekspozycji zobaczyć można fotografie m.in. takich twórców, jak: Janusz Bąkowski, Anna Beata Bohdziewicz, Konrad Brandel, Jan Bułhak, Janusz Maria Brzeski, Wojciech Bruszewski, Zbigniew Dłubak, Bogdan Dziworski, Teresa Gierzyńska, Krystyna Gorazdowska, Zdzisław Jurkiewicz, Edward Hartwig, Florence Henri, Mariusz Hermanowicz, Bogdan Konopka, Jarosław Kozłowski, Aleksander Krzywobłocki, Jalu Kurek, Natalia Lach-Lachowicz, Andrzej J. Lech, Jerzy Lewczyński, Bożena Michalik, Antoni Mikołajczyk, Nadar, Fortunata Obrąpalska, Roman Opałka, Marek Piasecki, Julia Pirotte, Józef Robakowski, Eva Rubinstein, Zofia Rydet, Mikołaj Smoczyński, Bronisław Schlabs, Anton Stankowski, Andrzej Strumiłło, Jindřich Štreit, Antanas Sutkus, Stefan Themerson czy Stanisław Ignacy Witkiewicz. Są także na wystawie fotografie anonimowe i zdjęcia prywatne, włączone przez Czartoryską do muzealnej kolekcji i w ten sposób udostępnione publiczności.

Wystawa „Czuła uwaga. Urszula Czartoryska wobec fotografii”, zorganizowana przy współudziale Fotofestiwalu, obchodzącego XX-tą rocznicę istnienia i rozpoczynającego się 10 czerwca, potrwa przez całe lato do początku września br.

Marek Grygiel

Podziękowania: Jacek Bąkowski

Fragment wystawy „Czuła uwaga. Urszula Czartoryska wobec fotografii”.

Zbigniew Dłubak, Natalia LL, Andrzej Lachowicz „Relop – zespół instrumentów optycznych”, 1970-1971 tektura, lustro, farba

Wernisaż wystawy „Czuła uwaga. Urszula Czartoryska wobec fotografii”

Fragment wystawy „Czuła uwaga. Urszula Czartoryska wobec fotografii”. Po lewej praca Jerzego Lewczyńskiego, „Nasze powiększenie - Nysa 1945”, 1971 r.

Wernisaż wystawy w Muzeum Sztuki w Łodzi, od lewej Karol Jóźwiak, Andrzej Różycki i Jacek Bąkowski.
W tle praca Jana Kosidowskiego „Wytwórnia manekinów”, 1966-1967 r.

Jan Kosidowski, „Wytwórnia manekinów”, 1966-1967 r.

Prace Anny Beaty Bohdziewicz, z cyklu "Fotodziennik czyli piosenka o końcu świata", realizowanewgo od 1982 roku do dziś.

Jarosław Kozłowski, „Róża”, fotografia barwna.

Fragment wystawy „Czuła uwaga. Urszula Czartoryska wobec fotografii”, praca Janusza Bąkowskiego „Stare Miasto”, 1973

Janusz  Bąkowski, „Stare Miasto”, 1973 r.

Natalia LL , „Sztuka Konsumpcyjna”, 1972.
Z prawej: Andy Warhol „Marylin Monroe”, serigrafia.

Autor nieznany, „Kazimierz Malewicz, leżący w łóżku”, 1934-35 r.

Julian  Mioduszewski, „Przy parkanie”, 1928 r., fotografia czarno-biała, brom.

Anton Stankowski, „Na Jeziorze Zurychskim”, 1930 r.

Karol Hiller, „Kompozycja heliograficzna (XLV)”, 1939 r., heliografika przedstawiająca układ abstrakcyjnych form. Kompozycja z uwagi na technikę łączy elementy grafiki, fotografii oraz malarstwa.

Aleksander Krzywobłocki, „Portret pani Adler (na kanapie)”, 1932 r.

Jan Głogowski, „Stanisław Ignacy Witkiewicz”, ok. 1931 r.

Autor nieznany, Zespół  fotografii  dokumentacyjnych  z  getta  łódzkiego” ok. 1942 r., fotografie czarno-białe.

Eugeniusz  Haneman, „W zdobytej ciężarówce”, 1944/1980.

Julia Pirotte, „Pożegnanie, dworzec w Lille”, 1945 r., fotografia czarno-biała (negatyw).

Jerzy Lewczyński, „Nasze powiększenie - Nysa 1945”, 1971 r., czarno-biała fotografia wykonana techniką fotomontażu, na której figuruje zatłoczony pociąg.

Zbigniew Dłubak, „Dzieci śnią o ptakach”, 1948 r.

Mariusz  Hermanowicz, „W  dniu, w którym  zrobiłem  to  zdjęcie”, 1977 r.

Paweł  Kwiek, „Video i oddech. Kanał informacji”, 1978/2016. Fotografia dokumentuje działanie, w którym artysta dokonał sprzężenia własnego oddechu z ekranem telewizora.

Zygmunt  Rytka, „Bluff”, 1978 r., fotografia czarno-biała.

Anna  Bohdziewicz, „Fotodziennik”, 1988 r., fotografia czarno-biała.

Zbigniew Libera, „Che. Następny kadr” z cyklu „Pozytywy”, 2003 r., fotografia, z kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi : Czarno-biała fotografia prezentująca zainscenizowaną sytuację.

Bogdan Dziworski, „Bez tytułu (Gonitwa dzieci)”, fotografia czarno-biała.

Ewa Rubinstein, „Dziewczyna w pociągu”, 1969 r., fotografia czarno-biała.

Jindřich Štreit, „Bez tytułu”, 1980 r., fotografia czarno-biała.

Teresa Gierzyńska, „Spokojna” z cyklu „O niej”, 1980 r., fotografia czarno-biała.

Stanisław Markowski, „Nowa Huta przed Arką Pana, 31 VIII 1982”, 1983 r., fotografia czarno-biała. Achromatyczna fotografia przedstawiająca udokumentowane wydarzenia w Krakowie w 1982.

Urszula Czartoryska, lata 60. XX w., dzięki uprzejmości Olgi Stanisławskiej

Urszula Czartoryska (1934-1998) była historyczką, krytyczką sztuki, przez większą część swojego zawodowego życia związaną z Muzeum Sztuki w Łodzi. W czasie studiów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim obracała się w kręgu Grupy Zamek, utrzymując bliskie relacje z Jerzym Ludwińskim, wybitnym teoretykiem sztuki współczesnej. Po ukończeniu studiów przeniosła się do Warszawy, gdzie zatrudniła się w magazynie „Fotografia”, prowadzonym przez Zbigniewa Dlubaka. Był to niezwykle ważny okres w karierze zawodowej, który ukształtował ją jako krytyczkę. W 1966 roku jej mąż Ryszard Stanisławski objął funkcję dyrektora Muzeum Sztuki w Łodzi. Wkrótce, wraz z córką Olgą, zamieszkali w muzealnym gmachu przy ulicy Więckowskiego. Ich życie prywatne ściśle związało się z funkcjonowaniem instytucji. W 1977 roku Czartoryska rozpoczęła pracę w Muzeum, gdzie zajęła się tworzeniem Działu Fotografii i Technik Wizualnych oraz budowaniem kolekcji fotografii. Była kuratorką dziesiątek wystaw i uczestniczyła w pracach nad większością wielkich projektów Muzeum, jak np. Présences Polonaises (Paryż, 1983) czy Fotografia polska (Nowy Jork, 1979). Brała udział w pracach nad projektem realizowanym wspólnie przez Ryszarda Stanisławskiego i Christopha Brockhausa Europa, Europa (Bonn, 1994). Prowadziła także działalność dydaktyczną: wykładała na Uniwersytecie Łódzkim, w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (obecnie Uniwersytet Artystyczny) w Poznaniu, a także w Wyższym Studium Fotografii w Warszawie. Aktywnie uczestniczyła w życiu artystycznym w Polsce i na świecie. Często jak na tamte czasy podróżowała i odwiedzała instytucje kulturalne i wystawy za granicą. Z każdej takiej podróży przywoziła notatki, szkice do tekstów i nowe inspiracje. Opublikowała dziesiątki artykułów, jest także autorką dwóch książek. Obie – Przygody plastyczne fotografii (1965) i Od pop-artu do sztuki konceptualnej (1973) – ukształtowały pokolenia artystów i teoretyków sztuki, a na gruncie polskim miały charakter prekursorski.

FORUM DE L'IMAGE, Sympozjum "Aspekty fotografii polskiej" w Tuluzie, 21 marca 1997 r.: od prawej Krzysztof Pruszkowski, Urszula Czartoryska i Marek Grygiel. Fot. Bernard Veridier.

W FOTOTAPECIE poprzednio m.in.:

Zobacz też:

Spis treści